Το άθλημα των σχέσεων
Στα αποφθέγματα των Γερόντων ιστορείται ότι κάποτε ο Αββάς Μακάριος, πορευόμενος στην έρημο, συνήντησε τυχαία το κρανίο ενός ειδωλολάτρη ιερέα και εξαπορούμενος περί της πνευματικής καταστάσεως του απελθόντος ειδωλολάτρη, έκανε διάλογο κατά τον οποίο διατυπώθηκε μια θεμελιώδης πτυχή της ορθόδοξης διδασκαλίας σχετικά με τις διαπροσωπικές σχέσεις: «Κάθε φορά λοιπόν», λέει ο ειδωλολάτρης, «που σπλαχνίζεσαι εκείνους που είναι στην κόλαση, αυτοί παρηγορούνται λίγο». Τον ρώτησε ο Αββάς Μακάριος: «Και τι λογής παρηγοριά έχουν;». Και εκείνος απαντά: «Δεν είναι δυνατόν ο ένας να δει το πρόσωπο του άλλου, γιατί η ράχη του ενός είναι κολλημένη στη ράχη του άλλου. Όταν όμως προσεύχεσαι για εμάς, βλέπει εν μέρει ο ένας το πρόσωπο του άλλου».
Στο πολύ γνωστό αυτό κείμενο δηλώνεται ότι ο παράδεισος είναι η ικανότητα κοινωνίας. Αντίθετα η μοναξιά, η απομόνωση είναι κόλαση. Αυτή η προσέγγιση είναι απολύτως σύμφωνη με το λόγο του Κυρίου μας, ο οποίος θέτει ως κριτήριο σωτηρίας το πρόσωπο του ελαχίστου αδελφού μας, που εξεικονίζει τον Χριστό.
Η σωτηρία μας λοιπόν εξαρτάται από τον αδελφό μας. Αναζητώντας το περιεχόμενο της πνευματικής ζωής και του χριστιανικού ήθους, είναι σημαντικό να τονιστεί η αξία του προσώπου και η ικανότητα να βρίσκω τον Θεό μέσα από τον αδελφό μου, αλλά και την ουσία και την αξία του κάθε προσώπου μέσα από την εμπειρία του Θεού. Η πτώση εντοπίζεται στην αντικειμενοποίηση του προσώπου, την υποβάθμισή του σε άτομο και μονάδα, που γίνεται χρήσιμο για συμφέροντα και εξυπηρέτηση κάποιων σκοπών, όπου παύει να είναι κέντρο ο άνθρωπος, για τον οποίο σταυρώθηκε ο Χριστός.
Είναι σημαντικό να τονίσουμε τι είναι σχέση: είναι το μοίρασμα του λόγου ύπαρξης, είναι κάτι παραπάνω από την ψυχολογική μου ανάγκη να γεμίζω τα συναισθηματικά μου κενά και ενδιαφέροντα. Είναι η κοινή αναζήτηση να βρω το νόημα της ζωής, να βρω το Θεό, πέρα από «θρησκευτικά» στερεότυπα, μέσα στο εκκλησιαστικό γεγονός. Είναι εντέλει η κοινή πορεία να νικηθεί ο θάνατος, που είναι η απουσία της αγάπης.
Αυτά δεν είναι φιλοσοφίες αλλά καθημερινή πράξη ζωής. Το τι περιεχόμενο έχει ο καθένας, ποιος είναι ο εσωτερικός του κόσμος, η ποιότητά του, βγαίνει στις σχέσεις του. Όταν είμαστε κενοί μέσα μας και δεν έχουμε δουλέψει με τον εαυτό μας, αυτό θα βγει και στις σχέσεις μας. Και δεν θα βοηθούσε καθόλου μια ανεπίγνωστη πνευματικότητα, οχυρωμένη σε θρησκευτικά καλούπια. Γι’ αυτό, δεν είναι παράξενο την ίδια παθογένεια σχέσεων που υπάρχει στον κοσμικό χώρο να τη συναντούμε και στο θρησκευτικό. Πέρα από την απουσία υπαρξιακού προσανατολισμού, οι σχέσεις συναντούν δυσκολίες και εμπόδια και εξαιτίας ψυχολογικών προβλημάτων ή διαταραχών, που χρήζουν ίασης.
Η πνευματική εμπειρία αλλά και η αναγνώριση και αντιμετώπιση προβλημάτων του χαρακτήρα, που μπορεί να έχουμε όλοι και πολλές φορές χωρίς την άμεση ευθύνη μας, είναι ο τρόπος να οικοδομήσουμε σχέσεις υγιείς, που θα μας ωριμάσουν, θα μας αναπτύξουν και θα μας οδηγήσουν σε οδούς σωτηρίας.
Για να μπορέσει κάποιος να θεωρήσει τον αδελφό του πολύτιμο και να σχετιστεί μαζί του, απαιτείται πρώτα ο ίδιος να εκτιμήσει τον εαυτό του, να βρει την προσωπική του αξία. Αυτό δεν είναι εγωισμός αλλά ότι αναγνωρίζω, εκτιμώ και ενεργοποιώ την αιώνια αξία που μου έδωσε ο Θεός, τα ιδιαίτερα χαρίσματα και την κλίση μου. Για να αγαπήσω τον εαυτό μου χρειάζεται να τον γνωρίσω. Ποιος όμως είναι ο εαυτός μου; Ποιος είμαι τελικά; Ποιος είμαι σημαίνει: ποιος είναι ο λόγος της ύπαρξής μου, ποιος ο προορισμός μου. Αλλά να καταλάβω και το χαρακτήρα μου, τα χαρίσματά μου, τις αδυναμίες μου και να δουλέψω.
Πολλές φορές τονίζουμε τι είναι αμαρτία, αλλά δε δείχνουμε και δεν εμπνέουμε τι είναι ζωή. Λέμε π.χ. ότι είναι αμαρτία οι προγαμιαίες σχέσεις κτλ - και ορθώς- αλλά δεν προτείνουμε τι είναι αγάπη. Και σε έναν κόσμο που πάσχει από την απομόνωση του διαδικτύου, το κλείσιμο και την κόλαση της μοναξιάς και είναι χαμένος στην άγνοια και το κενό, τι νόημα έχει ο έλεγχος και η επισήμανση της αμαρτίας; Αυτό έχει νόημα αν ο άνθρωπος έχει ήδη γευτεί τη ζωή. Αν ο νέος δεν έχει άλλο λόγο ζωής, το σάπιο μήλο ίσως είναι το μόνο που του μένει να τραφεί και να ψευτοζήσει. Η Εκκλησία είναι ιατρείο και οι ποιμένες πατέρες και όχι δικαστές των ανομιών. Όταν γλυκανθεί ο άνθρωπος από την αγάπη του Χριστού, από τη χαρά της ζωής και βρει πόσο σημαντικός είναι και ποιες οι διαστάσεις και η αξία του, τότε έχει λόγο και δύναμη να αγωνιστεί, να δώσει και να πάρει αγάπη και να ανοιχτεί σε κάθε άνθρωπο. Να μπορέσει να σχετιστεί ουσιαστικά και να του μεταφέρει ένα άλλο μήνυμα από αυτό που προβάλλει η λογική του κόσμου, που είναι η κυριαρχία και η εκμετάλλευση.
Ο Χριστός με αποδέχεται, παραβλέπει και τα μεγαλύτερα αμαρτήματά μου και μου λέει «μη φοβάσαι, προχώρα» και με προσκαλεί να είμαι ενωμένος μαζί Του. Τον κοινωνώ, είναι «κολλητός μου», είναι το παν, είναι «όλα τα λεφτά». Γευόμενος το Χριστό κατανοώ βιωματικά τι σημαίνει σχέση, αγάπη. Μου μορφώνει κοινωνική συνείδηση, με κάνει κοινωνικό, να «μπορώ με όλους». Γίνομαι ευφυής, έξυπνος, μπαίνω στη θέση του άλλου. Όπως καθρεφτίζομαι και ακτινογραφούμαι στο Χριστό, έτσι μπορώ βαθύτερα να ακτινογραφώ και τους άλλους, όχι για να τους ελέγχω, αλλά για να τους αναπαύω, να ειρηνεύουμε, να συγχωρούμε, να προχωρούμε. Ο άλλος είναι ευλογία, δεν είναι απειλή. Ο άλλος είναι ο Χριστός εν ετέρα μορφή. Είναι η ζωή μου, δε ζω χωρίς τον άλλο.
Ο μακαριστός Ν. Πεντζίκης, εκφράζοντας το ευαγγελικό και εκκλησιαστικό ήθος, μας λέει: «Είμαστε φτωχοί σε αποτέλεσμα όταν λογαριαστούμε ο καθένας χωριστά». «Αδελφέ μου, ποιο νόημα θα είχε η ταπεινή υπόστασή μου, αν έπαυα να σε βλέπω; Πώς θα μπορούσα να δικαιώσω τον ανώμαλο βίο μου, αν κάθε μέρα δεν με ενίσχυες με το χαιρετισμό σου; Αυτή μου η αντίληψη μου επιτρέπει να σας παρουσιαστώ, έστω και χωλός, έστω και στηριζόμενος σε δεκανίκια ξένα, για να μη σωριαστώ χάμω. Δεν μπορώ να αρνηθώ τον οποιονδήποτε, όπου κι αν στέκει, όποιος κι αν είναι. Πηγαίνω με όλους, γίνομαι ό,τι θέλει ο καθένας». Και συνεχίζει ο πεζογράφος της Θεσσαλονίκης: «Η μοναξιά με πειράζει. Γι’ αυτό άρχισα την επίκληση: αδελφοί! Μήπως και γίνει το θαύμα και συνταιριάξω με τους πλαϊνούς μου, αλλά πώς; Εξακολουθώ να είμαι υπερήφανος και δεν είναι ρούχο η υπερηφάνεια να την αποβάλεις εύκολα. Μαζί της θα αποβάλεις ένα μέρος του εαυτού σου. Να παραιτηθείς από πάρα πολλά. Μόνο έτσι συνδέεσαι με το άλλο πρόσωπο, με τον πλαϊνό σου».
Ο Χριστός με βοηθάει να ξεπεράσω τις ανασφάλειες και τις μειονεξίες μου. Μπορεί όμως να μη ζούμε έτσι τη χάρη του Θεού, να είμαστε ακόμη σε πορεία ή να έχουμε κάποια ζητήματα προσωπικότητας-σκόλοπες- είτε από κληρονομικό παράγοντα είτε από το περιβάλλον είτε από προσωπική μας ευθύνη είτε απ’ όλα. Τότε χρειάζεται ιδιαίτερη φροντίδα παράλληλα με την πνευματική τροφοδοσία.
Να δούμε μερικές περιπτώσεις ώστε να γίνουμε πιο πρακτικοί. Κάποιος μπορεί να είναι ανασφαλής, να μην πιστεύει στον εαυτό του, να μην μπορεί εύκολα να σχετιστεί και ίσως να εντάσσεται στην Εκκλησία, γιατί είναι ένας χώρος όπου μπορεί χωρίς απαιτήσεις και άγχος να ενταχθεί και να βρει ένα ρόλο. Η ένταξή του στην Εκκλησία χωρίς επίγνωση δεν κάνει κάποιον ικανό για ισορροπημένες σχέσεις. Ο ανασφαλής δεν εμπιστεύεται εύκολα, δεν εκθέτει τον πραγματικό του εαυτό και την αλήθεια του και γίνεται καχύποπτος και ερμηνεύει λάθος πολλά γεγονότα. Είναι πολύ σημαντικό να αναγνωρίσει τη δυσκολία του, να την αντιμετωπίσει και όχι να την μπερδεύει με τα πνευματικά. Η πνευματική ζωή να μην είναι το καμουφλάρισμα τέτοιων προβλημάτων. Αναγνωρίζω τη δυσκολία μου, ζητώ βοήθεια, κάνω τον αγώνα μου και με τη χάρη του Θεού, μετέχοντας στα Μυστήρια, η δυσκολία μου με εξελίσσει και γίνεται η αφορμή να δω πολλά πράγματα, να βρω την αλήθεια και την αγάπη του Θεού. Είμαι τότε ένας άνθρωπος που μπορώ να σχετιστώ, να αγαπήσω και να αγαπηθώ, δεν αμύνομαι, δεν επιτίθεμαι, δεν έχω τακτικές, είμαι αυθεντικός, η ζωή μου και ο άλλος γίνονται ευλογία και δοξολογία. Ξέρω να αθλούμε στις σχέσεις με λόγο.
Ας δούμε έναν εκκεντρικό και ναρκισσιστή. Αυτός θεωρεί ότι είναι το κέντρο του κόσμου, ζει έναν ψευδή εαυτό και φαντασιώνεται ότι είναι κάτι μοναδικό. Βέβαια, πίσω από αυτό κρύβει το ότι πραγματικά δεν εκτιμά τον εαυτό του και γι’ αυτό τον φαντάζεται σαν κάτι μοναδικό. Πώς ένας τέτοιος να σχετιστεί; Σχέση εννοεί όλοι να υπηρετούν τις ανάγκες του και να τρέφουν τη φιλαυτία του. Λειτουργεί με τακτικισμούς για να αιχμαλωτίζει τους ανθρώπους κοντά του. Τους γοητεύει και μετά τους χειρίζεται. Δεν μπορεί να τους δει ως πρόσωπα. Είναι κακοποιητής. Ποτέ δε σχετιζόμαστε με τέτοιους ανθρώπους. Χρειάζεται πολύς πόνος και κόπος να σπάσει το τείχος του εγωισμού. Είναι από τις πιο παθολογικές καταστάσεις. Ο Θεός να βάλει το χέρι του. Μόνο το αδιέξοδο μπορεί να βοηθήσει, εφόσον οδηγήσει στη συντριβή. Για το Θεό τα πάντα είναι δυνατά. Χρειάζεται όμως προσοχή γιατί αυτό το πρόβλημα δύσκολα διακρίνεται, ιδίως όταν λάβει το θρησκευτικό προσωπείο. Μέσα στον εκκλησιαστικό χώρο πολλές φαινομενικά «πνευματικές» συμπεριφορές είναι παθογενείς, όπως οι ακρότητες, ο φανατισμός, η ψευδής ευλάβεια, η αυτοδικαίωση κτλ.
Η ταπείνωση, η αγάπη του Χριστού, το γνήσιο ευαγγελικό ήθος είναι που οικοδομούν σχέσεις. Η σχέση πρωτίστως είναι άθλημα ενάντια στον παλαιό μεταπτωτικό μας άνθρωπο, της ιδιοτέλειας, της φιλαυτίας, της απαίτησης, της γκρίνιας, της έχθρας, της σύγκρουσης, της σύγκρισης, της ζήλειας. Μου έλεγε ένας αγιορείτης: «Παπά μου, όλοι τη δικαίωσή μας ψάχνουμε. Όταν αρχίσουμε να λαμβάνουμε υπόψιν μας και τη δικαίωση του άλλου, το καλό του, τη χαρά του, τότε αρχίζει η σχέση». Για να μπορέσει κάποιος να σχετιστεί, χρειάζεται να είναι έτοιμος να παλέψει με όλα του τα πάθη, να πολεμά τον κακό του εαυτό, τον παλαιό άνθρωπο. Σχέση δεν είναι ο άλλος να υπηρετεί τις ιδιοτροπίες μου για να αποδεικνύει ότι με αγαπά. Η σχέση προϋποθέτει όχι απλά να τα βρούμε με τον εαυτό μας αλλά να έχω χαρά και ελπίδα και αυτή να μεταδίδω. Για να γίνει αυτό, χρειάζεται να έχω εσωτερική άνεση και ελευθερία. Οι πιο πολλοί άνθρωποι πάσχουμε από φόβους, άγχη, ψυχαναγκασμούς, καταθλιπτικά επεισόδια, γιατί μας πιέζουν διάφορα: τα πρέπει μας, οι στόχοι μας, τα «όνειρά» μας, η εικόνα μας-και στο τέλος δε ζούμε. Ο καθένας μέσα σ’ αυτή τη μιζέρια του προσπαθεί να γαντζωθεί από κάποιον για να βρει λύτρωση. Έτσι, δημιουργούνται παθογενείς σχέσεις προσδοκιών, σκοπιμότητας και εξάρτησης. Ο άλλος γίνεται το ναρκωτικό μου, το παυσίπονό μου, ο υπηρέτης των αναγκών μου και όχι το πρόσωπο με το οποίο κοινωνούμε τη χαρά και την ελπίδα.
Για να μην πιέζω και να μην έχω απαιτήσεις από τον άλλο, χρειάζεται να μην πιέζω τον εαυτό μου να γίνω κάτι άλλο από αυτό που είμαι για να νιώθω σημαντικός. Να είμαι εσωτερικά ελεύθερος και να χαίρομαι αυτό που είμαι και μου δόθηκε. Να δούμε τη ζωή μας όπως λέει ο Άγιος Πορφύριος «απαλά και ήρεμα». Έτσι θα γίνουμε δημιουργικοί. Όσο λέω γιατί… όσο γεμίζω με σκέψεις και λογισμούς, όσο κατηγορώ τον εαυτό μου και μιζεριάζω, τότε αυτοακυρώνομαι, απομονώνομαι και δεν είμαι ικανός για σχέση.
Όπως γκρινιάζω για τον εαυτό μου, θα γκρινιάζω και στον άλλο, όσο πιέζω τον εαυτό μου, έτσι θα πιέζω και τον άλλο, θα γίνομαι τοξικός και θα απομακρύνονται όλοι από κοντά μου. Ο αγώνας μου είναι να γίνω ελκυστικός και αξιαγάπητος. Τέτοιος είναι ο άνθρωπος που έχει εναποθέσει όλες του τις ελπίδες στο Χριστό, κάνοντας και το δικό του αγώνα. Αν βρούμε τη χαρά και το φως μέσα μας, αν ανοιχτεί η καρδιά μας στο Χριστό και αποδεχτούμε απλά αυτό που είμαστε χωρίς αντίδραση, τότε θα μας χαίρονται όλοι, θα μας καμαρώνουν, θα μας θέλουν στη ζωή τους. Το καλύτερο κήρυγμα και η μαρτυρία στον κόσμο είναι να γίνουμε άνθρωποι φωτεινοί, χαριτωμένοι, να εκπέμπουμε αποδοχή, ελπίδα, επιείκεια. Ποιος δε θα ήθελε τέτοιον άνθρωπο στη ζωή του; Η ζωή μαζί με το Χριστό έχει ομορφιά. Λέει ο Ντοστογιέφσκι «η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο». Δεν είναι πρόβλημα τα λάθη μας, οι δυσκολίες μας, οι αποτυχίες μας, τα ψυχολογικά μας. Πρόβλημα είναι ότι δεν πιστέψαμε ότι μαζί με το Χριστό όλα αυτά μεταποιούνται. Πνευματικός άνθρωπος είναι αυτός που κάνει με όλους, που μπορεί και σπάει τα τείχη της μοναξιάς του και βρίσκει λόγο σχέσης με τον καθένα, ακόμη και με τον άπιστο, αυτόν που νομίζει ότι δεν πιστεύει στο Χριστό. Ο άλλος είναι ο καθρέφτης μας. Είναι το μέτρο της υγείας μας ή της ασθένειάς μας. Ο θυμός, η κατάκριση, η ζήλεια, η καχυποψία, η απαίτηση, το παράπονο, ο φόβος, η δειλία, το άγχος, η κατάθλιψη είναι μερικά συμπτώματα της νοσηρότητάς μας στις σχέσεις. Ενώ η επιείκεια, η κατανόηση, η συγχωρητικότητα, η αποδοχή, η ελπίδα, ο σεβασμός, η απλότητα είναι μερικά γνωρίσματα του ανθρώπου που ξέρει να σχετίζεται, γιατί έχει βρει το Χριστό.
